Η εξέλιξη του ανορθόδοξου πολέμου

Οι ειδήμονες και ο Τύπος πολύ συχνά αντιμετωπίζουν την τρομοκρατία και τις τακτικές που ακολουθούν οι αντάρτες ως κάτι νέο, μια αποστασιοποίηση από παρωχημένους τρόπους διεξαγωγής πολέμου. Αλλά τίποτα δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια

Κατά το μεγαλύτερο μέρος της μακράς και αιματηρής εξέλιξης του είδους μας, ο πόλεμος κατά κύριο λόγο διενεργήθηκε από ομάδες χαλαρά οργανωμένες, απειθάρχητες, και με ελαφρά οπλισμένους εθελοντές που περιφρονούσαν την ανοιχτή μάχη και τάσσονταν υπέρ των απρόσμενων επιδρομών και των ενεδρών: δηλαδή τις στρατηγικές τόσο των πολεμιστών στις παλιές φυλετικές διαμάχες όσο και των σύγχρονων ανταρτών και τρομοκρατών…

Στην πραγματικότητα, ο συμβατικός τρόπος εχθροπραξιών είναι σχετικά πρόσφατη εφεύρεση. Για πρώτη φορά κατέστη δυνατός μετά το 10.000 π.Χ. με την ανάπτυξη των αγροτικών κοινωνιών, η οποίες παρήγαγαν αρκετό πλεόνασμα πλούτου και πληθυσμό ώστε να καταστεί δυνατή η δημιουργία ειδικά σχεδιασμένων οχυρώσεων και όπλων (και επαγγελματιών για τη λειτουργία τους).

Οι πρώτοι γνήσιοι στρατοί – διοικούμενοι από μια αυστηρή ιεραρχία, που αποτελείται από εκπαιδευμένους στρατιώτες, πειθαρχημένους κάτω από απειλές τιμωρίας – προέκυψαν μετά από το 3100 π.Χ. στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Αλλά η διαδικασία του σχηματισμού κρατών και, ως εκ τούτου, ο σχηματισμός στρατών πήρε πολύ περισσότερο χρόνο στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου.

Σε ορισμένες περιοχές, τα κράτη εμφανίστηκαν μόνο κατά τον περασμένο αιώνα, και η ικανότητά τους να εκτελούν βασικές λειτουργίες όπως η διατήρηση ενός στρατού παραμένει, στην καλύτερη περίπτωση, αδύναμη. Λαμβάνοντας υπόψη πόσο καιρό οι άνθρωποι περιδιαβαίνουν την γη, η εποχή αυτού που σήμερα θεωρούμε ως συμβατική σύγκρουση αντιπροσωπεύει απλώς μια ιστορική στιγμή.

Παρ’ όλα αυτά, τουλάχιστον από την εποχή των Ελλήνων και των Ρωμαίων, οι παρατηρητές έχουν υποτιμήσει τον ανορθόδοξο πόλεμο. Δυτικοί στρατιώτες και μελετητές έχουν την τάση να τον βλέπουν ως άνανδρο, ακόμη και βάρβαρο. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς το γιατί: οι αντάρτες, σύμφωνα με τα λόγια του Βρετανού ιστορικού John Keegan, είναι «σκληροί με τους αδύναμους και άνανδροι όταν είναι αντιμέτωποι με γενναίους» – ακριβώς το αντίθετο από ό, τι οι επαγγελματίες στρατιώτες διδάσκονται να είναι. Πολλοί μελετητές έχουν, μάλιστα, ισχυριστεί ότι οι επιδρομές ανταρτών δεν είναι αληθινός πόλεμος.

Η άποψη αυτή έχει αρχίσει να φαίνεται λίγο ειρωνική, όταν λάβει κανείς υπόψη του το γεγονός ότι σε όλη την ιστορία, ο ανορθόδοξος πόλεμος ήταν σταθερά πιο θανατηφόρος από όσο ο συμβατικός ξάδελφός του – όχι σε σύνολο αριθμού θανάτων, καθώς οι φυλετικές κοινωνίες είναι πολύ μικρές σε σύγκριση με τον πληθυσμό του αστικού πολιτισμού, αλλά ως ποσοστό θανάτων. Στις φυλετικές κοινωνίες, ο μέσος όρος ετήσιων θανάτων σε μάχη είναι 0,5% του πληθυσμού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτό θα μεταφραζόταν σε 1,5 εκατομμύρια θανάτους, ή 500 επιθέσεις όπως της 11ης Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο. Αρχαιολογικά στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι τέτοιες απώλειες δεν αποτελούν μια σύγχρονη ανωμαλία.

Οι ρίζες του ανταρτοπόλεμου χάνονται μέσα στους βάλτους της προϊστορίας, αλλά τα είδη των εχθρών που έχουν αντιμετωπίσει οι αντάρτες έχουν αλλάξει με την πάροδο των αιώνων. Περίπου πριν από το 3000 π.Χ., αντάρτες των φυλετικών κοινωνιών πολέμησαν αποκλειστικά έναντι των άλλων φυλετικών ανταρτών. Παρά το γεγονός ότι αυτό το είδος της πάλης συνεχίστηκε και μετά το 3000 π.Χ., συμπληρώθηκε και μερικές φορές αντικαταστάθηκε από εχθροπραξίες φυλετικής φθοράς και επαναστάσεις ενάντια σε νεοσυσταθέντα κράτη.

Οι συγκρούσεις αυτές ήταν, κατά μία έννοια, οι πρώτες εξεγέρσεις και αντεξεγέρσεις του κόσμου. Κάθε μεγάλη αυτοκρατορία της αρχαιότητας, ξεκινώντας με την πρώτη στο αρχείο, την Ακκαδική αυτοκρατορία στην αρχαία Μεσοποταμία, ήταν διαιρεμένη από νομάδες αντάρτες, αν και ο όρος «αντάρτης» (guerrilla) δεν θα επινοηθεί παρά χιλιετίες αργότερα. (ο όρος «guerrilla», που κυριολεκτικά σημαίνει «μικρός πόλεμος», χρονολογείται στην ισπανική αντίσταση κατά του Ναπολέοντα από το 1808 ως το 1814).

Στη σύγχρονη εποχή, οι ίδιες παλιές τακτικές του ανταρτοπόλεμου παντρεύτηκαν με ιδεολογικές πλατφόρμες, κάτι που έλειπε εντελώς από τους απολίτικους (και αναλφάβητους) πολεμιστές των φυλών της παλιάς εποχής. Φυσικά, η ακριβής φύση των ιδεολογικών πλαισίων για τα οποία έγιναν πόλεμοι άλλαξαν με τα χρόνια, από τον φιλελευθερισμό και τον εθνικισμό (η «φωνή της καρδιάς» των ανταρτών από το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα ως τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα), στο σοσιαλισμό και τον εθνικισμό (που ενέπνευσε αντάρτες από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και το τέλος του εικοστού αιώνα), και τον εξτρεμισμό της τζιχάντ σήμερα. Όλο αυτό το διάστημα, ο ανταρτοπόλεμος και οι τρομοκρατικές ενέργειες έχουν παραμείνει πανταχού παρούσες και θανατηφόρες, όπως πάντα.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ

Η επιτυχία των διαφόρων επιδρομέων στην επίθεση και κατάκτηση κρατών από την αρχαία Ρώμη ως την μεσαιωνική Κίνα, οδήγησε σε αυτό που ένας ιστορικός αποκάλεσε «το παράδοξο των νομάδων». «Στην ιστορία του πολέμου, ο κανόνας ήταν ότι η στρατιωτική υπεροχή βρίσκεται στις πλουσιότερες χώρες και εκείνες με τις πιο ανεπτυγμένες δημόσιες διοικήσεις», έγραψε ο ιστορικός Hugh Kennedy στο βιβλίο του «Μογγόλοι, Ούννοι, και Βίκινγκ». Ωστόσο, πηγαίνοντας πίσω στις ημέρες της Μεσοποταμίας, οι νομάδες συχνά κατάφερναν να νικούν πολύ πλουσιότερες και πιο προηγμένες αυτοκρατορίες.

Ο Κένεντι εξηγεί αυτή την φαινομενική αντίφαση αναφέροντας όλα τα στρατιωτικά πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν οι νομάδες: ήταν πιο κινητικοί, κάθε ενήλικο αρσενικό ήταν και πολεμιστής, και οι ηγέτες τους επιλέγονταν κατά κύριο λόγο για την πολεμική ανδρεία τους. Αντίθετα, σημειώνει, στις εγκατεστημένες κοινωνίες οι διοικητές διορίζονται με βάση πολιτικές σκοπιμότητες και καλούνται ως στρατιώτες, αγρότες με ελάχιστες πολεμικές ικανότητες.

Τα στρατιωτικά πλεονεκτήματα των νομάδων φαίνεται να αντέχουν και μεταξύ των ανταρτών στο σύγχρονο κόσμο. Ακόμη και στους τελευταίους δύο αιώνες, κατά τη διάρκεια των οποίων τα κράτη έγιναν πολύ πιο ισχυρά από όσο στην αρχαία ή τη μεσαιωνική περίοδο, οι αντάρτες συχνά κατάφεραν να τα ταπεινώνουν. Σκεφτείτε τις φυλές του Αφγανιστάν, που απογοήτευσαν το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Το «παράδοξο των νομάδων» του Κένεντι είναι πραγματικά ένα παράδοξο των ανταρτών, και θέτει το ερώτημα πώς και γιατί ο ασθενέστερος φαίνεται να νικά τόσο συχνά τον ισχυρό. Η απάντηση βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό στη χρήση των τακτικών «χτύπα και φύγε», που εκμεταλλεύεται την κινητικότητα και την έκπληξη ώστε να καθίσταται δύσκολο για το ισχυρότερο κράτος να μετακινεί όλο του το βάρος προς υποστήριξη.

Οι αντάρτες συχνά παρουσιάζουν ένα ακόμη παράδοξο: ακόμα και οι πιο επιτυχημένοι επιδρομείς έχουν την τάση να στρέφονται σε συμβατικές τακτικές από τη στιγμή που σημειώνουν μεγάλη στρατιωτική επιτυχία. Οι Μογγόλοι τελικά μετατράπηκαν σε ημισυμβατικό στρατό υπό τον Τζένγκις Χαν και οι Άραβες προχώρησαν σε μια παρόμοια μεταμόρφωση. Πολεμούσαν με το παραδοσιακό στυλ των Βεδουίνων όσο το Ισλάμ εξαπλωνόταν σε όλη τη Μέση Ανατολή τον αιώνα μετά το θάνατο του Μωάμεθ, το 632.

Αλλά, οι κατακτήσεις τούς οδήγησαν στη δημιουργία των χαλιφάτων των Ομαγιαδών και των Αββασιδών, δύο από τις μεγαλύτερες χώρες του μεσαιωνικού κόσμου, που αμύνονταν με συμβατικές δυνάμεις. Η τουρκική αυτοκρατορία, επίσης, προέκυψε από την κουλτούρα των επιδρομών από τις στέπες αλλά έφτιαξε έναν τρομερό συμβατικό στρατό, πλήρη, με πολύ πειθαρχημένους στρατιώτες-σκλάβους, τους γενίτσαρους. Ο νέος οθωμανικός στρατός κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη σε μια περιβόητη πολιορκία της πόλης το 1453 και, μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα, προχώρησε μέχρι τις πύλες της Βιέννης.

Γιατί νομάδες τόσο έμπειροι στην τακτική του ανταρτοπόλεμου καταφεύγουν σε συμβατικό πόλεμο; Κατ’ αρχήν, οι στόχοι τους γίνονται μεγαλύτεροι, κάτι που απαιτεί αλλαγή τακτικής. Έφιπποι τοξότες δεν θα μπορούσαν να κατακτήσουν την Κωνσταντινούπολη. Ένα τέτοιο κατόρθωμα απαιτεί τους μηχανισμούς ενός κανονικού στρατού, συμπεριλαμβανομένης μιας παράταξης από 69 κανόνια, δύο εκ των οποίων είχαν περίπου 9 μέτρα μήκος και εκτόξευαν πέτρινες μπάλες που ζύγιζαν πάνω από μισό τόνο.

Ούτε η γρήγορη κίνηση των φυλετικών μαχητών είναι πολύ χρήσιμη για την υπεράσπιση, τη διαχείριση και την αστυνόμευση των πρόσφατα κατακτημένων κρατών. Τα καθήκοντα αυτά, επίσης, απαιτούν έναν επαγγελματικό μόνιμο στρατό. Ένας ακόμη παράγοντας υπαγορεύει τη μετατροπή των νομάδων σε τακτικούς στρατιώτες: το στυλ του πολέμου που ασκείται από έφιππους τοξότες ήταν τόσο δύσκολο και απαιτητικό, που απαιτείτο συνεχής πρακτική από την παιδική ηλικία ενός τοξότη για να διατηρεί τις ικανότητές του.

Μόλις οι νομάδες άρχιζαν να ζουν μεταξύ πιο τακτοποιημένων ανθρώπων, «έχαναν εύκολα τα ανώτερα ατομικά ταλέντα τους και την συνοχή της ομάδας τους», γράφουν οι ιστορικοί Mesut Uyar και Edward Erickson στο βιβλίο A Military History of the Ottomans. Αυτή ήταν μια αλλαγή που οι περισσότεροι από αυτούς ήταν πρόθυμοι να κάνουν. Μια τακτοποιημένη ζωή ήταν πολύ πιο εύκολη – και ασφαλέστερη.

Τα επιτεύγματα των νομάδων, αν και μεγάλα, ήταν ως επί το πλείστον φευγαλέα: με την εξαίρεση των Αράβων, των Τούρκων, των Μογγόλων και των Μαντσού, που αναμειγνύονταν με τις εγκατεστημένες κοινωνίες, οι νομάδες δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν σταθερούς θεσμούς. Οι νομαδικές αυτοκρατορίες γενικά κατέρρεαν μετά από μια ή δύο γενιές. Πρώην νομάδες που εγκαταστάθηκαν κάπου σταθερά, βρέθηκαν, κάπως ειρωνικά, να βασανίζονται από φρέσκα κύματα νομάδων και άλλων ανταρτών.

Τέτοια ήταν η μοίρα των Μαντσού, οι οποίοι, ως κυβερνήτες της Κίνας, πολέμησαν τους Dzungar (ή δυτικούς Μογγόλους) στον δέκατο όγδοο αιώνα και προσπάθησαν να καταπολεμήσουν τους αντάρτες Taiping στον πλέον θανατηφόρο πόλεμο του δέκατου ένατου αιώνα. Οι Taipings, με τη σειρά τους, προσπάθησαν να αναπτύξουν δικό τους πιο ισχυρό στρατό, μπερδεύοντας τη διάκριση μεταξύ συμβατικής και ανορθόδοξης σύγκρουσης. Από τότε, πολλοί εμφύλιοι πόλεμοι, μεταξύ των οποίων και εκείνος των Ηνωμένων Πολιτειών μεταξύ 1861 και 1865, έχουν ενσωματώσει και τα δύο είδη μάχης.

ΑΝΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ

Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ συμβατικού και ανορθόδοξου πολέμου έγινε πιο ξεχωριστή με την εξάπλωση των μόνιμων εθνικών στρατών μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο. Αυτή η διαδικασία, η οποία πήγε χέρι-χέρι με την ανάπτυξη των εθνών-κρατών, κορυφώθηκε κατά το δεύτερο μισό του δέκατου έβδομου αιώνα. Τότε εμφανίστηκαν ο πολλαπλασιασμός των στρατώνων για να στεγάσει τους στρατιώτες, οι εκπαιδευτές να τους εκπαιδεύουν, επαγγελματίες αξιωματικοί να τους καθοδηγούν, υπηρεσίες εφοδιασμού για την τροφοδοσία τους, εργοστάσια για να τους ντύνουν και να τους εξοπλίζουν καθώς και νοσοκομεία και γηροκομεία για να αναλάβουν τη φροντίδα τους.

Μέχρι το δέκατο όγδοο αιώνα, οι εχθροπραξίες στην Δύση είχαν φτάσει σε τόσο τυποποιημένα επίπεδα όσο σπάνια πριν ή μετά, με τους μοναρχικούς στρατούς να αντιμάχονται με περίπου παρόμοιο στυλ και να τηρούν παρόμοιους κανόνες συμπεριφοράς. Καμία αλλαγή δεν ήταν πιο σημαντική από την υιοθέτηση των τυποποιημένων στολών, πράγμα που σημαίνει ότι η διαφορά μεταξύ στρατιωτών και πολιτών θα μπορούσε να διαπιστωθεί στη στιγμή. Μαχητές που επέμεναν να πολεμούν χωρίς στολές έγιναν ως εκ τούτου πιο εύκολα διακριτοί. Υφίσταντο ποινική δίωξη ως ληστές αντί να αντιμετωπίζονται ως στρατιώτες που δικαιούνται τις προστασίες των νεοεμφανιζόμενων πολεμικών νόμων.

Αλλά, αυτοί οι άτακτοι σύντομα επέστρεψαν στο προσκήνιο, κατά τη διάρκεια του πολέμου της αυστριακής διαδοχής (1740-1748), μια σύγκρουση που έφερε μαζί την Αυστρία, την Μεγάλη Βρετανία, το Ανόβερο, την Έσση και τις Κάτω Χώρες κατά της Βαυαρίας, της Γαλλίας, της Πρωσίας, της Σαξωνίας και της Ισπανίας. Η Αυστρία έχασε τις πρώτες μάχες του πολέμου, επιτρέποντας στα ξένα στρατεύματα να καταλάβουν ένα σημαντικό τμήμα του εδάφους της. Αλλά η Αυστρία κατάφερε να επιστρέψει στον πόλεμο χάρη στους λεγόμενους άγριους άνδρες που συγκέντρωσε από τις παρυφές της αυτοκρατορίας της: ουσάροι από την Ουγγαρία, παντούρς (pandours, δηλαδή φρουρούς) από την Κροατία, και άλλους χριστιανούς από τα Βαλκάνια, που πολεμούσαν τους Τούρκους για αιώνες.

Ο Φρειδερίκος ο Μέγας και άλλοι στρατηγοί στην αρχή κατήγγειλαν τους επιδρομείς ως «άγριους». Αλλά από τη στιγμή που είδαν την αποτελεσματικότητα αυτών των ατάκτων, αντέγραψαν το αυστριακό παράδειγμα. Από τα 1770, τα ελαφρά στρατεύματα (ακροβολιστές χωρίς βαριά όπλα και πανοπλίες που δεν τοποθετούνταν στην κύρια γραμμή μάχης) αποτελούσαν το 20% των ευρωπαϊκών στρατών.

Στη Βόρεια Αμερική, ο βρετανικός στρατός όλο και περισσότερο άρχισε να βασίζεται σε μια ποικιλία μορφών ελαφρού πεζικού. Πρόδρομοι των ειδικών δυνάμεων του σήμερα – στρατιώτες εκπαιδευμένοι σε τακτικές ανταρτών οι οποίοι είναι ωστόσο πιο πειθαρχημένοι σε σύγκριση με τους απάτριδες μαχητές –, αυτοί οι «φρουροί» ανατράφηκαν για ανορθόδοξη μάχη κατά των γαλλικών αποικιοκρατικών στρατευμάτων και των ντόπιων συνεργατών τους.

Ένας από τους αγαπημένους μύθους της αμερικανικής ιστορίας είναι ότι θαρραλέοι Αμερικανοί κέρδισαν την ανεξαρτησία τους από τη Μεγάλη Βρετανία, επιτιθέμενοι κατά μέθυσων φαιοχιτώνων (Redcoats) πολύ ανόητων για να αποκλίνουν από την τελετουργική παράταξη του πεζικού στον πόλεμο. Αυτό είναι μια υπερβολή. Μέχρι τη στιγμή που ξέσπασε η επανάσταση, το 1775, οι Βρετανοί ήταν πολύ έμπειροι στον ανορθόδοξο πόλεμο και τον αντιμετώπιζαν στην Ευρώπη, την Καραϊβική και τη Βόρεια Αμερική.

Οι φαιοχίτωνες σίγουρα ήξεραν αρκετά για να σπάσουν τν σχηματισμό τους και να αναζητήσουν κάλυψη στην μάχη, όταν μπορούσαν, και όχι, σύμφωνα με τα λόγια του ενός ιστορικού, «να παραμένουν αδρανείς και ευάλωτοι στα πυρά του εχθρού». Ο βρετανικός στρατός είχε ένα διαφορετικό πρόβλημα: όπως και ο σύγχρονος αμερικανικός στρατός προ-Ιράκ, είχε ξεχάσει τα περισσότερα από τα μαθήματα του ανορθόδοξου πολέμου που είχε μάθει μια γενιά πριν.

Και οι Αμερικανοί επαναστάτες χρησιμοποίησαν μια πιο εξελιγμένη μορφή ανορθόδοξου πολέμου από ότι οι Γάλλοι της υπαίθρου και οι ιθαγενείς Αμερικανοί πολεμιστές, τους οποίους οι Βρετανοί Redcoats είχαν συνηθίσει να πολεμούν. Η εξάπλωση της παιδείας και των τυπωμένων βιβλίων επέτρεψε στους Αμερικανούς αντάρτες να επιδιώξουν την λαϊκή υποστήριξη, γεγονός που ανυψώνει το ρόλο της προπαγάνδας και του ψυχολογικού πολέμου.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο όρος «κοινή γνώμη» εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε έντυπη μορφή το 1776, και οι Αμερικανοί αντάρτες κέρδισαν την ανεξαρτησία σε μεγάλο βαθμό με την προσφυγή στο βρετανικό εκλογικό σώμα με έγγραφα όπως το φυλλάδιο του Thomas Paine «Common Sense» και η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Στην πραγματικότητα, η έκβαση της επανάστασης πραγματικά αποφασίστηκε το 1782, όταν η βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων ψήφισε με μικρή διαφορά να διακοπούν οι επιθετικές επιχειρήσεις. Οι Βρετανοί θα μπορούσαν να συνεχίσουν να πολεμούν και μετά από εκείνη την ημερομηνία. Θα μπορούσαν να έχουν φέρει φρέσκα στρατεύματα, ακόμη και μετά την ήττα στο Yorktown το 1781. Αλλά όχι, αφού είχε χαθεί η υποστήριξη του κοινοβουλίου.

Οι περισσότεροι από τους επαναστάτες που ακολούθησαν ήταν πιο ακραίοι στις μεθόδους και τις πεποιθήσεις τους από τους Αμερικανούς επαναστάτες, αλλά, είτε από τα αριστερά είτε από τα δεξιά, πολλοί από αυτούς αντέγραψαν τον επιδέξιο χειρισμό της κοινής γνώμης από τους Αμερικανούς. Οι Έλληνες στη δεκαετία του 1820, οι Κουβανοί στη δεκαετία του 1890 και οι Αλγερινοί στη δεκαετία του 1950 απήλαυσαν όλοι αξιοσημείωτη επιτυχία στην κινητοποίηση της ξένης κοινής γνώμης για να βοηθηθούν και να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους. Στην Ελλάδα και την Κούβα, οι αντι-ιμπεριαλιστές κέρδισαν δίνοντας έμφαση στα πάθη των αποικιών για να παρακινήσουν αυτό που σήμερα ονομάζεται ανθρωπιστική παρέμβαση από δυτικές δυνάμεις.

Οι φιλελεύθεροι αντάρτες πέτυχαν τις πιο εντυπωσιακές νίκες τους στο Νέο Κόσμο. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, από το 1825, οι ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις είχαν ηττηθεί στην Αμερική. Ευρωπαϊκές εξεγέρσεις στην ίδια την Ευρώπη, όπως εκείνη των Chartists στο Ηνωμένο Βασίλειο και εκείνης των Δεκεμβριστών στη Ρωσία, ήταν λιγότερο επιτυχείς. Παρ’ όλα αυτά, με την είσοδο του εικοστού αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής κινείτο σε μια πιο φιλελεύθερη κατεύθυνση – ακόμα και οι απόλυτες μοναρχίες, όπως η Αυστρία, η Γερμανία, και η Ρωσία, που παρέμειναν ως τέτοιες, είχαν κάνει μεγαλύτερες προσπάθειες για να κατευνάσουν και να κατευθύνουν το λαϊκό αίσθημα.

ΠΟΛΕΜΟΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΠΟΛΕΜΟΙ

Την ίδια ώρα, τα δυτικά κράτη επεξέτειναν την κυριαρχία τους σε μεγάλο μέρος του υπόλοιπου κόσμου με έναν αναμφισβήτητα ανελεύθερο τρόπο. Η διαδικασία του εποικισμού και της αντίστασης έχει κάνει πολλά για να διαμορφώσει το σύγχρονο κόσμο και δημιούργησε το δόγμα αντιεξέγερσης με την μεγαλύτερη επιρροή από ποτέ: η θεωρία της «κηλίδας πετρελαίου» (the “oil spot” theory), που επινοήθηκε από τον Γάλλο στρατηγό Hubert Lyautey, ο οποίος στο τέλος του αιώνα προέβλεψε στην Ινδοκίνα, τη Μαδαγασκάρη και το Μαρόκο το «ανθρωποκεντρικό» δόγμα το οποίο οι αμερικανικές δυνάμεις εφάρμοσαν στο Αφγανιστάν και το Ιράκ στον εικοστό πρώτο αιώνα.

Περιελάμβανε την αργή επέκταση των στρατιωτικών θέσεων και στρατοπέδων, όπως εξαπλώνεται μια κηλίδα πετρελαίου, μέχρι η αντίσταση από τους αυτόχθονες συνθλιβεί, ενώ, επίσης, γινόταν προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι πολιτικές και οικονομικές ανησυχίες των ντόπιων.

Οι άνθρωποι της Ασίας και της Αφρικής αντιστάθηκαν στην επεκτατικότητα των αποικιστών όσο καλύτερα μπορούσαν. Μερικές φορές, ήταν σε θέση να τους εξαναγκάσουν σε σοβαρές οπισθοδρομήσεις. Ένα διάσημο παράδειγμα ήταν η βρετανική υποχώρηση από την Καμπούλ το 1842. Αλλά αυτές ήταν μόνο προσωρινές ανατροπές στην αδυσώπητη δυτικοποίηση του κόσμου. Μέχρι το 1914, οι Ευρωπαίοι και οι απόγονοί τους ήλεγχαν το 84% της χερσαίας μάζας του πλανήτη, από 35% το 1800.

Το ότι οι μη-Ευρωπαίοι δεν είχαν μεγαλύτερη επιτυχία στη διατήρηση της ανεξαρτησίας τους οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στα αυξανόμενα πλεονεκτήματα της Ευρώπης στη στρατιωτική τεχνολογία και τεχνική. Αλλά οφείλεται επίσης και στο γεγονός ότι οι περισσότεροι μη Ευρωπαίοι δεν υιοθέτησαν στρατηγικές που έκαναν την καλύτερη δυνατή χρήση των περιορισμένων πόρων τους. Αντί να προσπαθούν να εμπλακούν σε ανταρτοπόλεμο – ο οποίος, ακόμη και αν είναι να χαθεί, θα μπορούσε να απομακρύνει την τελική ήττα για χρόνια, αν όχι δεκαετίες, και θα προκαλούσε σημαντικές φθορές στους εισβολείς – οι περισσότεροι μη-Ευρωπαίοι πολέμησαν όπως ακριβώς ήθελαν οι Ευρωπαίοι, δηλαδή, με συμβατικό τρόπο.

Οι Δυτικοί πίστευαν ότι οι περισσότερες από τις περιοχές που κατέλαβαν ήταν «πρωτόγονες» και «οπισθοδρομικές», αλλά κατά μία έννοια, ήταν πολύ προχωρημένες για το δικό τους το καλό. Μέχρι τη στιγμή που οι Ευρωπαίοι παρέλασαν στην Ασία και την Αφρική, το μεγαλύτερο μέρος από αυτές τις ηπείρους είχε περάσει κάτω από την κυριαρχία των ιθαγενών καθεστώτων σε τακτικούς στρατούς, όπως η αυτοκρατορία των Ζουλού στη Νότια Αφρική και η αυτοκρατορία Μάραθα στην Ινδία.

Οι κυβερνήτες τους, φυσικά, είχαν τους τακτικούς στρατούς για προστασία, αποφεύγοντας συνήθως το είδος των φυλετικών τακτικών (μια πρωτόγονη μορφή του ανταρτοπόλεμου) που ασκείτο από τους προγόνους τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι αποφάσεις γρήγορα έφεραν αντίθετα αποτελέσματα. Όταν οι ιθαγενείς κυβερνήτες προσπάθησαν να διορθώσουν την πορεία τους, η παρόρμησή τους ήταν συνήθως να κάνουν τους στρατούς τους ακόμη πιο συμβατικούς με την πρόσληψη συμβούλων και την αγορά ευρωπαϊκών όπλων. Τα αντίγραφα είναι σπάνια τόσο καλά όσο τα πρωτότυπα, όμως, και η κατωτερότητά τους εκτίθετο αγρίως στη μάχη.

Γιατί τόσο λίγα ιθαγενή καθεστώτα καταφεύγουν σε τακτικές των ανταρτών; Εν μέρει, επειδή οι μη Δυτικοί είχαν ελάχιστη ιδέα για τη δύναμη μάχης των δυτικών στρατευμάτων έως ότου ήταν πολύ αργά. Πάρα πολλοί ιθαγενείς δημιουργοί αυτοκρατοριών στον αναπτυσσόμενο κόσμο φαντάζονταν ότι οι τακτικές που είχαν χρησιμοποιήσει για να κατακτήσουν τις τοπικές φυλές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και εναντίον των λευκών εισβολέων.

Ακόμη και αν αυτοί οι κυβερνώντες ήθελαν να πυροδοτήσουν εξεγέρσεις, τα ιδεολογικά καύσιμα γενικά έλλειπαν, εκτός από την Αλγερία, την Τσετσενία και το Νταγκεστάν, και μερικές άλλες περιοχές όπου μουσουλμάνοι αντάρτες διεξήγαγαν παρατεταμένους πολέμους αντίστασης έναντι των Ευρωπαίων αποίκων. Συχνά, οι υπήκοοι αυτών των καθεστώτων αγανακτούσαν με τους ιθαγενείς κυβερνήτες το ίδιο, αν όχι περισσότερο από όσο με τους ευρωπαίους εισβολείς.

Ο εθνικισμός, μια σχετικά πρόσφατη εφεύρεση, δεν είχε ακόμη εξαπλωθεί σε εκείνα τα εδάφη.

Οι Ευρωπαίοι στρατιώτες σε «μικρούς πολέμους» βοηθήθηκαν από το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις μάχες σημειώθηκαν στην περιφέρεια των αυτοκρατοριών τους στην Ασία και την Αφρική, εναντίον εχθρών που θεωρήθηκαν «απολίτιστοι» και ως εκ τούτου, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού κώδικα δεοντολογίας, επιτρεπόταν να πολεμηθούν με ανεξέλεγκτη αγριότητα.

Μόνο τόσο αργά όσο το 1930, ο Βρετανός αξιωματικός και μυθιστοριογράφος John Masters έγραψε ότι στα βορειοδυτικά σύνορα της Ινδίας (στο σημερινό Πακιστάν), οι Παστούν πολεμιστές «συνήθως ευνούχιζαν και αποκεφάλιζαν» αιχμαλώτους, ενώ οι Βρετανοί «έπαιρναν λίγους αιχμαλώτους σε κάθε περίπτωση, και πολύ λιγότερους μάλιστα αν δεν υπήρχε σχετικός πολιτική εκπρόσωπος»- δηλαδή, απλά σκότωναν αυτούς που αιχμαλώτιζαν.

Ωστόσο, η ίδια η επιτυχία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων σήμαινε ότι οι μελλοντικές μάχες θα λάμβαναν χώρα εντός των αυτοκρατορικών ορίων και ότι θα θεωρούνταν, όπως ο ιστορικός Thomas Mockaitis έγραψε στο βιβλίο του British Counterinsurgency (Βρετανική αντιεξέγερση), «πολιτική αναταραχή και όχι πόλεμος». Ως εκ τούτου, τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στο μέλλον θα δουν τις ενέργειές τους να οριοθετούνται από το νόμο και την κοινή γνώμη με τρόπους που δεν υπήρχαν τον δέκατο ένατο αιώνα.

Η πολιτική αναταραχή του εικοστού αιώνα ήταν πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί και για άλλους λόγους, επίσης. Με τη δημιουργία σχολείων και εφημερίδων που προωθούν δυτικές ιδέες όπως ο εθνικισμός και μαρξισμός, οι Δυτικοί κυβερνώντες τελικά παρακίνησαν μια διαδεδομένη αντίσταση στη δική τους κυριαρχία. Και με το να κατασκευάζουν και να διανέμουν αμέτρητα όπλα, από το εκρηκτικό ΤΝΤ ως το οπλοπολυβόλο AK-47 (καλάσνικοφ) σε όλο τον κόσμο, οι Ευρωπαίοι διασφάλισαν ότι οι αντίπαλοί τους στον 20ο αιώνα ήταν πολύ καλύτερα οπλισμένοι από όσο ήταν οι προκάτοχοί τους.

Ο ΗΛΙΟΣ ΔΥΕΙ ΣΤΗΝ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Για να γίνει κατανοητό το γιατί η απο-αποικιοποίηση σάρωσε τον κόσμο στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και γιατί οι αντι-Δυτικοί αντάρτες και τρομοκράτες τα πήγαν τόσο καλά στη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι ζωτικής σημασίας να υπογραμμιστεί το πόσο αδύναμες ήταν πλέον οι δύο μεγαλύτερες αποικιακές δυνάμεις. Ακόμη και αν η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν αποφασισμένοι να κρατήσουν όλες τις υπερπόντιες κτήσεις τους μετά το 1945, θα ήταν πολύ πιεσμένοι για να το πράξουν.

Και οι δύο ήταν ουσιαστικά πτωχευμένοι και δεν μπορούσαν να διεξάγουν άνετα μια παρατεταμένη αντιεξέγερση – ειδικά όχι απέναντι στην εχθρότητα από αναδυόμενες υπερδυνάμεις. Οι Σοβιετικοί και αργότερα οι Κινέζοι, ήταν πάντα έτοιμοι να προσφέρουν όπλα, εκπαίδευση και χρηματοδότηση σε εθνικά απελευθερωτικά κινήματα με μαρξιστική κλίση.

Το μεγαλύτερο μέρος της διαδικασίας απο-αποικιοποίησης ήταν σχετικά ειρηνικό. Εκεί που οι Βρετανοί αντιμετώπισαν αποφασιστική αντίσταση, όπως στην Ινδία και την Παλαιστίνη, δεν χρειάστηκε πολύ για να πεισθούν να φύγουν. Το Λονδίνο γενικά αγωνίστηκε μόνο για να κρατήσει μερικές βάσεις, όπως στην Κύπρο και το Άντεν, που έκρινε ότι είναι στρατηγικής σημασίας ή, όπως στη Μαλαισία και την Κένυα, για να αποφευχθεί μια κατάληψη από τους κομμουνιστές ή άλλους εξτρεμιστές.

Όταν οι Βρετανοί όντως επέλεξαν να πολεμήσουν, το έπραξαν με επιτυχία και δεξιοτεχνία. Οι επιδόσεις τους στην αντιεξέγερση είναι καλύτερες από εκείνες των Γάλλων κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου, καθώς και κάποιες από τις εκστρατείες τους, ιδίως αυτή στην Μαλαισία, εξακολουθούν να μελετώνται από τους στρατιωτικούς στρατηγιστές.

Η συχνότητα εμφάνισης του ανταρτοπόλεμου και της τρομοκρατίας δεν μειώθηκε με την πτώση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών. Αντιθέτως, τα έτη μεταξύ 1959 και 1979 – από την κατάληψη της εξουσίας από τον Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα ως εκείνη των Σαντινίστας στην Νικαράγουα – ήταν, αν μη τι άλλο, η χρυσή εποχή των αριστερών ανταρτών.

Τότε απέμειναν μερικοί αποικιακοί πόλεμοι και ένας μεγαλύτερος αριθμός ουσιαστικά εθνικών πολέμων (που διεξάγονταν στο Κονγκό, το Ανατολικό Τιμόρ και την περιοχή της Μπιάφρα στην Νιγηρία) για να καθοριστεί η φύση των μετα-αποικιακών κρατών, αλλά η πρωταρχική κινητήρια δύναμη ήταν η σοσιαλιστική ιδεολογία. Ριζοσπάστες που αυτοχαρακτηρίζονταν ως οι επόμενοι Μάο, Χο, Φιντέλ ή Τσε πήραν τα καλάσνικοφ για να κάνουν ανταρτοπόλεμο στην ύπαιθρο και τρομοκρατία στις πόλεις.

Ποτέ πριν ή έκτοτε η αίγλη και το κύρος των πολεμιστών του ανορθόδοξου πολέμου δεν ήταν υψηλότερα, όπως φαίνεται στην πανταχού παρούσα διάσημη φωτογραφία του Τσε Γκεβάρα από τον καλλιτέχνη Alberto Korda, που στολίζει ακόμη T-shirts και αφίσες. Η επιτυχία των επαναστατών στο εξωτερικό αντηχούσε στους δυτικούς ριζοσπάστες της δεκαετίας του 1960, οι οποίοι ήταν δυσαρεστημένοι με τις δικές τους κοινωνίες και φαντάζονταν ότι, επίσης, θα μπορούσαν να ανατρέψουν το κατεστημένο.

Ο Tom Wolfe κατέγραψε την εικόνα το 1970 στο περίφημο δοκίμιό του «Radical Chic», το οποίο περιγράφει με βασανιστική λεπτομέρεια ένα πάρτι που έκανε ο συνθέτης Leonard Bernstein στο αριστοκρατικό διαμέρισμά του στη Νέα Υόρκη για μια ομάδα Μαύρων Πανθήρων, μια από τις μυριάδες τρομοκρατικές ομάδες της περιόδου, της οποίας η φήμη ξεπέρασε κατά πολύ την ικανότητά της να επιτυγχάνει τους στόχους της.

Ορισμένες κυβερνήσεις είχαν μεγάλη επιτυχία στην καταστολή κινημάτων ανταρτών. Η δεκαετία του 1960 είδε τη δημοσίευση εγχειρίδιων με επιρροή όπως το «Counterinsurgency Warfare: Theory and Practice» (Επιχειρήσεις Αντιεξέγερσης: Θεωρία και Πράξη), από τον Γάλλο αξιωματικό (και βετεράνο της Αλγερίας) David Galula, και το Defeating Communist Insurgency (Νικώντας την κομμουνιστική εξέγερση), από τον Βρετανό αξιωματικό Sir Robert Thompson, έναν γλυκύ βετεράνο της Μαλαισίας και του Βιετνάμ.

Ο Galula, ο Thompson, και άλλοι εμπειρογνώμονες κατέληξαν με σημαντικό βαθμό συμφωνίας ότι οι εξεγέρσεις δεν θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν σαν συμβατικοί πόλεμοι. Η θεμελιώδης αρχή που ξεχωρίζει την αντιεξέγερση ήταν η χρήση του «ελάχιστου πυρός». Εν τω μεταξύ, ένας «στρατιώτης πρέπει να είναι έτοιμος να γίνει προπαγανδιστής, κοινωνικός λειτουργός, πολιτικός μηχανικός, δάσκαλος, νοσηλευτής, πρόσκοπος», έγραψε ο Galula.

Ήταν ένα ζήτημα να παραχθούν τέτοια σκληρά κερδισμένα μαθήματα. Συνολικά, πιο δύσκολο ήταν να γίνουν αποδεκτά από τους αξιωματικούς των οποίων το ιδανικό παραμένει ο θωρακισμένος αστραπιαίος πόλεμος και ο οποίος δεν είχε τίποτα πέρα από περιφρόνηση για τους ελαφρά οπλισμένους και ασύνταχτους μαχητές. Οι δυτικοί στρατοί βάδισαν στις επόμενες δεκαετίες, εξακολουθώντας να επικεντρώνονται στην καταπολέμηση ενός εχθρού σαν μέσα από καθρέφτη.

Όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν να αντιμετωπίσουν μια αντάρτικη απειλή στο Βιετνάμ, ο William Westmoreland, ο διοικητής των αμερικανικών επιχειρήσεων εκεί, οργάνωσε μια συντριπτικά συμβατική απάντηση που δαπάνησε πολλά πυρά και κατέστρεψε ζωές και από τις δύο πλευρές, αλλά δεν έφερε τη νίκη.

ΑΠ’ ΕΞΩ

Όπως και όλοι οι άλλοι, οι αντάρτες και οι τρομοκράτες υπόκεινται στη λαϊκή διάθεση και την πνευματική μόδα. Από τη δεκαετία του 1980, καθώς οι μνήμες της αποικιοκρατίας ξεθώριασαν, καθώς οι υπερβολές των μετα-αποικιακών κυβερνήσεων έγιναν πιο εμφανείς, και ύστερα από την επιθυμία για καπιταλισμό που αναβίωσε στην θητεία του προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν και της Βρετανίδας πρωθυπουργού Μάργκαρετ Θάτσερ, τα αριστερίστικα κινήματα άρχισαν να δύουν και η μαγεία των ανταρτών ξεθώριασε.

Λίγοι, αλλά οι πλέον κοντόφθαλμοι ιδεολόγοι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι το μέλλον γεννιόταν σε φτωχές και καταπιεσμένες χώρες όπως η Καμπότζη ή η Κούβα. Το τέλος του παλαιού καθεστώτος στη Μόσχα και το σταδιακό άνοιγμα στο Πεκίνο είχε πιο άμεσο αντίκτυπο στις ομάδες των ανταρτών, επίσης, με το κόψιμο πολύτιμων πηγών επιδοτήσεων, όπλων και κατάρτισης.

Οι μαρξιστικές τρομοκρατικές ομάδες της δεκαετίας του 1970, όπως οι ιταλικές Ερυθρές Ταξιαρχίες και η γερμανική Baader Meinhof , ποτέ δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσουν σημαντικές δικές τους βάσεις στήριξης και μαράζωσαν μαζί με τους ξένους υποστηρικτές τους. Εθνικιστικά κινήματα, όπως η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PLO) και ο Ιρλανδικός Δημοκρατικός Στρατός, τα πήγαν καλύτερα, αν και είχαν επίσης ακρωτηριαστεί από την μείωση της εξωτερικής υποστήριξης.

Παρά το γεγονός ότι οι αριστερές εξεγέρσεις ήταν σε πτώση, ο ανταρτοπόλεμο και η τρομοκρατία δε εξαφανίστηκε καθόλου. Πήραν απλώς διαφορετικές μορφές, καθώς νέοι μαχητές που υποκινούνται από τα παλαιότερα παράπονα από όλα – την φυλή και την θρησκεία – βρήκαν τον δρόμο τους για τα πρωτοσέλιδα. Η μετάβαση από τις εξεγέρσεις για πολιτικά κίνητρα σε εκείνες για θρησκευτικά κίνητρα ήταν προϊόν δεκαετιών, ακόμη και αιώνων, ανάπτυξης.

Θα μπορούσε να αναχθεί, μεταξύ άλλων, στα γραπτά του Αιγύπτιου υποκινητή (αγκιτάτορα) Sayyid Qutb στη δεκαετία του 1950 και του 1960. Ή στις δραστηριότητες του Χασάν αλ-Μπάνα, ο οποίος ίδρυσε την Μουσουλμανική Αδελφότητα της Αιγύπτου το 1928. Και στον προσηλυτισμό του Muhammad ibn Abd al-Wahhab, που στο δέκατο όγδοο αιώνα, δημιούργησε το πουριτανικό κίνημα που μια ημέρα θα γίνει η επίσημη θεολογία της Σαουδικής Αραβίας (ουαχαμπιτισμός).

Αλλά, οι εποχικές συνέπειες των ιδεών αυτών των θρησκευτικών ηγετών δεν συγκέντρωσαν την προσοχή του κόσμου μέχρι το μοιραίο φθινόπωρο του 1979, όταν διαδηλωτές κατέλαβαν την αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη. Η κατάληψη της πρεσβείας είχε οργανωθεί από ριζοσπάστες φοιτητές, συμπεριλαμβανομένου του μελλοντικού Ιρανού προέδρου Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, ο οποίος ήθελε να καταφέρει ένα χτύπημα στο «Μεγάλο Σατανά» και τους εγχώριους κοσμικούς. Ακολούθησε η κατάληψη του Μεγάλου Τζαμιού , το ιερότερου ισλαμικού βωμού, στη Μέκκα από παραστρατιωτικούς και το κάψιμο της αμερικανικής πρεσβείας στην Ισλαμαμπάντ.

Και στη συνέχεια, στις 24 Δεκεμβρίου 1979, οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στο Αφγανιστάν, εμπνέοντας έτσι την κινητοποίηση μιας τρομερής δύναμης ιερού αντάρτικου: αυτού των μουτζαχεντίν.

Η απειλή από ισλαμιστές εξτρεμιστές, οι οποίοι προετοιμάζονταν μυστικά για δεκαετίες, ξέσπασε με θεαματικά αιματηρό τρόπο στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001, όταν η αλ Κάιντα οργάνωσε την πιο θανατηφόρα τρομοκρατική επίθεση όλων των εποχών. Προηγούμενες τρομοκρατικές οργανώσεις, από την PLO μέχρι διάφορες αναρχικές ομάδες, είχε περιορίσει την έκταση της βίας που χρησιμοποιούσαν. Όπως ο αναλυτής της τρομοκρατίας Brian Jenkins έγραψε το 1970, «Η τρομοκρατία είναι θέατρο …. Οι τρομοκράτες θέλουν πολλά άτομα να παρακολουθούν, όχι πολλούς ανθρώπους νεκρούς». Η αλ Κάιντα και η παρέα της ξανάγραψε το σενάριο στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ιράκ.

Για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους έστησαν ποικίλες άμυνες. Κυρίως, αυτό συνδύαζε βελτιωμένη ασφάλεια, αστυνομική δουλειά καθώς και συλλογή πληροφοριών. Οι στρατοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο, επίσης, αν και σπάνια τόσο κεντρικά όσο στο Αφγανιστάν και το Ιράκ – χώρες των οποίων οι κυβερνήσεις έχουν ανατραπεί από την αμερικανική εισβολή.

Σε κράτη με λειτουργικές ή ημι-λειτουργικές κυβερνήσεις, όπως οι Φιλιππίνες και η Σαουδική Αραβία, ο ρόλος των ΗΠΑ περιορίζεται στην παροχή εκπαίδευσης, όπλων, πληροφοριών και άλλων ειδών βοήθειας για να υποστηριχθούν αυτές οι κυβερνήσεις να πολεμήσουν τους εξτρεμιστές.

Πέρα από τις προσπάθειες της Δύσης εναντίον της αλ Κάιντα, οι λαϊκές διαμαρτυρίες στη Μέση Ανατολή κατάφεραν στις τρομοκρατικές οργανώσεις ένα ακόμα χτύπημα. Η Αραβική Άνοιξη έχει αποδειχθεί ότι είναι πολύ πιο ισχυρό μέσο αλλαγής από τις βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας. Ακόμη και πριν από τον θάνατο του Οσάμα Μπιν Λάντεν, το 2011, το Pew Global Attitudes Project είχε καταγράψει μια απότομη μείωση του αριθμού εκείνων που εξέφραζαν «την εμπιστοσύνη» στο πρόσωπό του: μεταξύ 2003 και 2010, ο αριθμός αυτός μειώθηκε από 46% στο 18% στο Πακιστάν, από 59% σε 25% στην Ινδονησία και από 56% σε 14% στην Ιορδανία.

Όμως, ακόμη και μια μικρή μειοψηφία είναι αρκετή για να διατηρήσει μια τρομοκρατική ομάδα, και η αλ Κάιντα έχει δείξει μια εντυπωσιακή ικανότητα να αναγεννιέται. Συνεργάτες της εξακολουθούν να δρουν από τη Μέση Ανατολή ως την Νοτιοανατολική Ασία.

Εν τω μεταξύ, άλλες ισλαμικές ομάδες εξακολουθούν να παρουσιάζουν σημαντική δύναμη στο Αφγανιστάν και το Πακιστάν, η Χαμάς ελέγχει τη Λωρίδα της Γάζας, η Χεζμπολάχ κυριαρχεί στο Λίβανο, η αλ Σαμπάμπ πολεμά για την εξουσία στη Σομαλία, η Boko Haram προοδεύει στη Νιγηρία, και δύο νεότερες ομάδες, η Ansar Dine και η «Κίνηση για Ενότητα και Τζιχάντ στη Δυτική Αφρική», έχουν πάρει τον έλεγχο στο βόρειο Μάλι. Παρά το θάνατο του Μπιν Λάντεν και άλλα εμπόδια στην κεντρική αλ Κάιντα, ο πόλεμος κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας απέχει πολύ από το να έχει κερδηθεί.

Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου χρησιμεύουν ως μια υπενθύμιση ότι η φαινομενική ασφάλεια απέναντι σε έναν αόρατο στρατό μπορεί να μετατραπεί σε τρωτότητα με αναπάντεχο και σοκαριστικό τρόπο και ότι, σε αντίθεση με πιο περιορισμένους γεωγραφικά αντάρτες του παρελθόντος, οι διεθνείς τρομοκρατικές ομάδες όπως η αλ Κάιντα, μπορούν να χτυπήσουν σχεδόν οπουδήποτε.

ΜΙΚΡΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, ΜΕΓΑΛΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Η μακρά ιστορία των συγκρούσεων χαμηλής έντασης αποκαλύπτει όχι μόνο το πώς ο ανταρτοπόλεμος ήταν πανταχού παρών, αλλά επίσης το πόσο συχνά έχει αγνοηθεί η σημασία του, θέτοντας έτσι τις βάσεις για μελλοντικές ταπεινώσεις στα χέρια του αποφασισμένων ατάκτων. Ο στρατός των ΗΠΑ έχει ιδιαίτερα απογοητευτική επίδοση στο να αποτυγχάνει να προσαρμόζεται σε «μικρούς πολέμους», παρά τη σημαντική εμπειρία του στην καταπολέμηση των ιθαγενών Αμερικανών, των insurrectos των Φιλιππίνων, των Βιετκόνγκ, της αλ Κάιντα, των Ταλιμπάν, και πολλών άλλων ατάκτων. Για την αποφυγή παρόμοιων καταστροφών στο μέλλον, οι σημερινοί στρατιώτες και πολιτικοί πρέπει να εκτιμήσουν με ακρίβεια τις δυνάμεις και τις αδυναμίες των ανταρτών.

Είναι σημαντικό ούτε να υποτιμούμε ούτε να υπερεκτιμούμε τη δύναμη του αντάρτικου. Πριν από το 1945, αφότου οι άτακτοι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν σε μάχες πρόσωπο-με-πρόσωπο, συνήθως υποτιμούνταν. Μετά το 1945, όμως, το λαϊκό αίσθημα ταλαντεύθηκε πάρα πολύ προς την άλλη κατεύθυνση, αποδίδοντας στους αντάρτες υπεράνθρωπα στοιχεία. Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση: οι αντάρτες έχουν βελτιώσει την τεχνική τους από το 1945, αλλά εξακολουθούν να χάνουν στις περισσότερες περιπτώσεις.

Η αυξανόμενη επιτυχία τους οφείλεται στην εξάπλωση της τεχνολογίας των επικοινωνιών και στην αυξανόμενη επιρροή της κοινής γνώμης. Και οι δύο παράγοντες έχουν εξασθενίσει τη βούληση των κρατών να συμμετάσχουν σε παρατεταμένη αντεξεγέρσεις, κυρίως εκτός των εθνικών συνόρων τους, και έχουν αυξήσει την ικανότητα των ανταρτών να επιβιώνουν ακόμα και μετά από στρατιωτικές αποτυχίες.

Στον αγώνα κατά των ανταρτών, οι συμβατικές τακτικές δεν λειτουργούν. Για να τους νικήσουν, οι στρατιώτες πρέπει να επικεντρωθούν όχι στο κυνήγι των ανταρτών αλλά στη διασφάλιση του τοπικού πληθυσμού. Παρ’ όλα αυτά, η αποτελεσματική ανθρωποκεντρική αντιεξέγερση δεν είναι τόσο ευαίσθητη όπως συνήθως υποτίθεται.

Περιέχει πολλά περισσότερα από το να κερδίσει κανείς «τις καρδιές και τα μυαλά» – μια φράση που εφευρέθηκε από τον Sir Henry Clinton, έναν Βρετανό στρατηγό κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης, και διαδόθηκε από τον Sir Gerald Templer, έναν στρατηγό κατά τη διάρκεια της Υπόθεσης της Μαλαισίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και του 1950. Ο μόνος τρόπος να αποκτηθεί ο έλεγχος είναι η στρατιωτική φρουρά, 24 ώρες την ημέρα, επτά ημέρες την εβδομάδα, μεταξύ των αμάχων.

Περιοδικές επιχειρήσεις «σκούπα» ή «περικύκλωσης και αναζήτησης» αποτυγχάνουν, ακόμα και όταν πραγματοποιούνται από σκληρούς αντεπαναστάτες όπως οι Ναζί, επειδή οι πολίτες γνωρίζουν ότι οι αντάρτες θα επιστρέψουν τη στιγμή που οι στρατιώτες θα φύγουν.

Παρά το γεγονός ότι ο έλεγχος μπορεί να επιβληθεί υπό την απειλή των όπλων, μπορεί να διατηρηθεί μόνο αν οι δυνάμεις ασφαλείας έχουν κάποιο βαθμό λαϊκής νομιμοποίησης. Τα προηγούμενα χρόνια δεν ήταν δύσκολο για τις ξένες αυτοκρατορίες να αποκτήσουν την αναγκαία νομιμοποίηση.

Αλλά τώρα, με το εθνικιστικό κλίμα να έχει εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά του κόσμου, ξένοι αντεπαναστάτες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο έργο, προσπαθώντας να στηρίξουν περαιτέρω εγχώρια καθεστώτα που μπορούν να κερδίσουν την υποστήριξη του λαού τους και που θα εξακολουθούν να συνεργάζονται με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αυτό που κάνει την αντιεξέγερση όλο και πιο δύσκολη είναι ότι υπάρχουν μερικές γρήγορες νίκες σε αυτό το είδος της σύγκρουσης. Από το 1775, μια μέση εξέγερση διαρκεί επτά χρόνια (και από το 1945, έχει διαρκέσει σχεδόν δέκα χρόνια). Οι προσπάθειες είτε από αντάρτες ή από αντεπαναστάτες να βραχυκυκλώσουν την διαδικασία, συνήθως γυρίζουν σαν μπούμερανγκ.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπάθησαν να κάνουν ακριβώς αυτό στα πρώτα χρόνια τόσο του πολέμου του Βιετνάμ όσο και του πολέμου στο Ιράκ με τη χρήση συμβατικής ισχύος, για να κυνηγήσουν αντάρτες, πιεζόμενοι από αυτό που ο John Paul Vann, ένας διάσημος Αμερικανός στρατιωτικός σύμβουλος στο Βιετνάμ, δικαίως επέκρινε ως «γρήγορα, επιφανειακά αποτελέσματα».

Ήταν μόνο όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες παραιτήθηκαν από τις ελπίδες μιας γρήγορης νίκης που, κατά ειρωνεία της τύχης, άρχισαν να έχουν κάποια αποτελέσματα, με την εφαρμογή του δόγματος «προσπάθησε-και-επαλήθευσε» της ανθρωποκεντρικής αντιεξέγερσης. Στο Βιετνάμ, ήταν ήδη πολύ αργά, αλλά στο Ιράκ, η υπομονετική παροχή ασφάλειας ήρθε ακριβώς στην ώρα για να αποτρέψει έναν ολομέτωπο εμφύλιο πόλεμο.

Οι εμπειρίες των Ηνωμένων Πολιτειών στο Ιράκ το διάστημα 2007-8, του Ισραήλ στη Δυτική Όχθη κατά τη διάρκεια της δεύτερης Ιντιφάντα, των Βρετανών στη Βόρεια Ιρλανδία και της Κολομβίας στον συνεχή αγώνα της εναντίον των FARC (Επαναστατικές Ένοπλες Δυνάμεις της Κολομβίας), δείχνουν ότι είναι δυνατό οι δημοκρατικές κυβερνήσεις να καταπολεμήσουν αποτελεσματικά τους αντάρτες αν δώσουν προσοχή σε αυτό που ο αμερικανικός στρατός αποκαλεί «επιχειρήσεις πληροφοριών» (επίσης γνωστό ως «προπαγάνδα» και «δημόσιες σχέσεις») και να εφαρμόσουν κάποια εκδοχή της ανθρωποκεντρικής στρατηγικής.

Αλλά οι αγώνες αυτοί δείχνουν επίσης ότι ποτέ δεν πρέπει κανείς να εκλάβει μια αντιεξέγερση ελαφρά τη καρδία. Τέτοιοι πόλεμοι καλύτερα να αποφεύγονται αν είναι δυνατόν. Ακόμα κι έτσι, είναι αμφίβολο ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα είναι σε θέση να τους αποφύγουν στο μέλλον περισσότερο από όσο στο παρελθόν. Λαμβάνοντας υπόψη την επίδειξη κυριαρχίας των ΗΠΑ στην συμβατική μάχη στο Ιράκ το 1991 και το 2003, λίγοι αντίπαλοι στο μέλλον θα είναι αρκετά ανόητοι να θέσουν στρατούς από τανκς στην έρημο εναντίον μιας αμερικανικής δύναμης.

Μελλοντικοί εχθροί είναι απίθανο, με άλλα λόγια, να επαναλάβουν το λάθος του δέκατου ένατου αιώνα, όταν Ασιάτες και Αφρικανοί πολέμησαν τους Ευρωπαίους εισβολείς με τον δυτικό τρόπο που οι Ευρωπαίοι προτιμούσαν. Οι τακτικές του αντάρτικου, από την άλλη πλευρά, έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές, ακόμη και εναντίον υπερδυνάμεων.

Στο μέλλον, οι αντάρτες θα μπορούσαν να γίνουν πιο θανατηφόροι εάν κατάφερναν να βάλουν στα χέρια τους ένα όπλο μαζικής καταστροφής, ειδικά μια πυρηνική βόμβα. Αν συνέβαινε αυτό, ένας μικρός τρομοκρατικός πυρήνας στο μέγεθος μιας διμοιρίας θα μπορούσε να αποκτήσει μεγαλύτερη φονική ικανότητα από έναν ολόκληρο στρατό ενός μη-πυρηνικού κράτους.

Αυτή είναι μια απογοητευτική σκέψη. Θεωρεί ότι στο μέλλον, χαμηλής έντασης συγκρούσεις θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα για ηγετικές δυνάμεις του κόσμου από ό, τι στο παρελθόν – και αυτά τα προβλήματα ήταν ήδη αρκετά εξοργιστικά.

Max Boot

ΠΗΓΗ